Девятый урок Опции

[Laplandian]

1.

Существует расхожее мнение о том, что литература на языке идиш
начала развиваться только в середине 19 века. Разумеется, это
неверно, уже в наиболее ранних известных нам текстах 13-14
веков наблюдается вполне сформировавшаяся орфография, хотя
немного отличная от нашей и развитая литература, включающая
кроме всего прочего эпическую поэзию на библейские темы,
поразительный сплав чисто еврейского сюжета и элементов
западноевропейской саги.

Отрывок из манускрипта, написанного в 1382 году

Трудно переоценить влияние на ашкеназскую культуру и мировоззрение
десятков религиозных и светских книг на идише, написанных в 15-16
веках.

Знаменитая Цэнэрэнэ р. Ицика Ашкенази (16 век) не теряет и сегодня популярности среди еврейских женщин.

Взгляните на первую страницу из новейшего издания Цэнэрэнэ , намеренно сохраняющего более старинную орфографическую традицию и почти полное отсутствие пунктуации, как в средневековых книгах.

(IMG:http://www.ibiblio.org/yiddish/Agodes/haggp-p.jpg)

Гимн-молитва "Алмэхтикэр Г-т", созданный не позже 14-15 века, входит
в ряд молитвенников и в обязательном порядке поется во время
пасхального сейдэра сатмарскими хасидами. (И, вероятно, другими тоже, просто я лично не слышал). Слова этого гимна столь старинны,
что сегодня снабжаются переводом.

Истории ребе Нахмана из Брацлава, составленные в конце 18 - начале 19 века, оказали огромнейшее влияние не только на еврейскую литературу и хасидскую религиозную мысль (существуют десятки каббалистических комментариев Историй и даже объяснений комментариев), но и на мировую литературу .

Поскольку орфография львовского издания начала 19 века трудна
для начинающих, я привожу небольшой отрывок, написанный
согласно нынешним правилам правописания, самое начало первой
истории. Примечания в скобках сделаны издателем с одобрения ребе.
Обратите внимание на синтаксис, удивительно сочетающий простоту
библейского слога и чисто идишский фольклорный стиль.

אין װעג האָב איך דערצײלט אַ מעשה, װאָס װער עס האָט זי געהערט, האָט
:געהאַט אַ הרהור-תשובה. און דאָס איז די מעשה

אַמאָל איז געװען אַ מלך, דער מלך האָט געהאַט זעקס זין און אַ טאָכטער. די טאָכטער איז בײַ אים זײער חשוב געװען און ער האָט זי זײער מחבב געװען
כלומר געליבט ) און האָט זיך מיט איר זײער משעשע געװען. אַמאָל איז ער מיט ) איר געװען אינאײנעם אין עפּעס אַ טאָג און איז אױף איר ברוגז געװאָרן. האָט זיך אים אַרױסגעכאַפּט אַ װאָרט: דער ניט-גוטער זאָל דיך אַװעקנעמען. בײַנאַכט איז זי געגאַנגען אין איר חדר אַרײַן, אינדערפֿרי האָט מען ניט געװוּסט װוּ זי איז. האָט זיך דער פֿאָטער (דהײנו דער מלך ) זײער מצער געװען און איז געגאַנגען זי זוכן אַהין און אַהער. איז אױפֿגעשטאַנען דער שני-למלכות, מחמת ער האָט געזען: דער מלך האָט גרױס צער, און האָט געבעטן, מע זאָל אים געבן אַ משרת מיט אַ פֿערד און געלט אױף הוצאות, און איז געגאַנגען זי זוכן. האָט ער זי זײער געזוכט, זײער אַ לאַנגע צײַט, ביז ער האָט זי געפֿונען. (הײַנט דערצײלט
.(ער װיִאַזױ ער האָט זי געזוכט ביז ער האָט זי געפֿונען

איז ער געגאַנגען אַ לאַנגע צײַט און אין מדבריות, און אין פֿעלדער, און אין װעלדער, און האָט זי געזוכט זײער אַ לאַנגע צײַט. איז ער געגאַנגען אין אַ מדבר און האָט געזען אַ װעג פֿון דער זײַט. האָט ער זיך מישב געװען: באשר איך גײ אַזאַ לאַנגע צײַט אין דער מדבר און קאָן זי ניט געפֿינען, לאָמיך גײן אױף דעם װעג, טאָמער װעל איך קומען צו אַ ישוב. איז ער געגאַנגען אַ לאַנגע צײַט, דערנאָך האָט ער געזען אַ שלאָס און אַ סך חײלות שטײען אַרום. און דער שלאָס איז געװען זײער שײן און די חײלות זענען געשטאַנען זײער פֿײַן. האָט ער מורא געהאַט פֿון די חײלות, טאָמער װעלן זײ אים ניט לאָזן אַרײַנגײן, האָט ער זיך מישב געװען: איך װעל מיך פּרוּװן, און האָט איבערגעלאָזט דאָס פֿערד און איז געגאַנגען צום שלאָס. האָט מען אים געלאָזט און מען האָט אים גאָרניט מעכב געװען, און ער איז געגאַנגען פֿון אײן חדר צום אַנדערן, און מען האָט אים ניט געװערט. איז ער געקומען צו אַ פּאַלעץ, האָט ער געזען: אַ מלך זיצט דאָרט אין אַ קרױן און אַ סך חײלות שטײען אַרום אים, און אַ סך שפּילן אױף כלים פֿאַר אים, און עס איז דאָרט זײער שײן און פֿײַן געװען. און דער מלך, און קײנער פֿון זײ האָט אים גאָרניט געפֿרעגט. און ער האָט דאָרט געזען גוטע מאכלים, איז ער געגאַנגען און האָט געגעסן. און איז געגאַנגען, און האָט זיך געלײגט אין אַ װינקעלע, ער זאָל זען, װאָס דאָרטן װעט זיך טון. האָט ער געזען: דער מלך האָט געהײסן, מען זאָל ברעגנען די מלכה. איז מען געגאַנגען זי ברענגען. איז דאָרטן געװען אַ גרױסער רעש און אַ גרױסע שמחה, און די קאַפּעליעס האָבן זײער געשפּילט און געזונגען, װײַל מען האָט געבראַכט די מלכה, און מען האָט איר געשטעלט אַ שטול, און מען האָט זי געזעצט לעבן
.אים. און דאָס איז געװען די בת-מלך

Что же произошло дальше с похищенной принцессой? Об этом - в
следующих лекциях, а пока читайте начало истории.

אַמאָל - однажды
װעג - дорога
דערצײלן - рассказать
הערן - слушать, слышать
הרהור-תשובֿה - мысль о раскаянии (спец. рел. термин)
מלך - мэйлэх/млохим - царь
טאָכטער - дочь
חשוב - важно, ценно
מחבב זײַן - любить (редкое литературное слово)
ליבן - любить
כלומר - иными словами, так сказать
ברוגז װערן - разгневаться
כאַפּן - схватить, поймать
כאַפּן זיך - хвататься, бросаться
אַרױסכאַפּן זיך - выскакивать
ניט-גוטער - бес, нечистый
חדר - хэйдэр/хадорим - помещение (или хэйдэр)
צימער - комната
מצער זײַן זיך - огорчаться
אינאײנעם - вместе
בײַנאַכט - банахт - ночью
בײַטאָג - батог - днем
אינדערפֿרי - утром. В американских изданиях последние 4 слова принято
писать отдельно.
װיסן/געװוּסט - знать, в личной форме - איך װײס и т.д.
זוכן - искать
שטײן/געשטאַנען - стоять
אױפֿשטײן/אױפֿגעשטאַנען - встать. Глагольная приставка אױפֿ (а не
предлог ! ) читается как уф.
פֿאָטער - отец
שני-למלכות - шэйнэ-лэмалхэс - помощник царя, визирь, первый министр и т.п.
מחמת - из-за, потому что, ибо
צער - цар - горе, страдание
בעטן/געבעטן - просить
געבן/געגעבן - дать
ברענגען/געבראַכט - брэйнген - приносить, привозить, и т.п. to bring
משרת - мэшорэс/мэшорсим - слуга
פֿערד - лошадь, конь. Мн.ч не меняется
געלט - деньги
הוצאות - hойцоэс - расходы
פֿעלד - поле
װאַלד/װעלדער - лес
מדבר - мидбэр/мидбориес - пустыня
צײַט - время
זײַט - сторона
מישב זײַן זיך - размышлять, успокойться, обустроиться
באשר - поскольку
טאָמער - союз , похожий на русское "а вдруг", "а если", "может":
"Пойду в магазин, может "Столичную" завезли", "А что делать, если
не завезли?" и т.п.
קומען - прийти, прибыть
ישוב - йишэв/йишувим - селение
דערנאָך - потом
שלאָס - зАмок, а также замОк
אַ סך - много
חײל - хаел/хайолэс - войско
מורא האָבן - мойрэ hoбм - бояться
לאָזן - позволить, пустить
פּרוּװן - пробовать, пытаться
איבערלאָזן - оставить
מעכב זײַן - тормозить
װערן - помешать. Сегодня в этом смысле не употребляется .
פּאַלאַץ - палАц - дворец. פּאַלעץ - пАлэц - диалектный вариант того же слова
קרױן - корона
אַרום - вокруг, кругом
שפּילן - играть
דאָרט , דאָרטן - там. Оба варианта допустимы
פֿרעגן - спросить
מאכל - майхл/майхолим - блюдо(в смысле - пища)
עסן/געגעסן - есть, кушать
לײגן - класть
לײגן זיך - ложиться
װינקל - угол
טאָן - делать. טון - украинский вариант этого слова, позволен и в лит.
языке (хотя на Украине реально звучит как тин)
מלכה - малкэ - царица
רעש - раш - шум
שטול - стул, кресло
קאַפּעליע - капелла
בת-מלך - принцесса
דהײנו - дэhайнэ - а именно
עפּעס - нечто, некий, какой-то

2. Одна из моих любимых, кстати, песен - Рожинкес мит
мандлэн Аврома Голдфадэна . Обратите внимание, что рифма
сделана с "расчетом" на украинский идиш.

אין דעם בית-המקדש אין אַ װינקל-חדר .זיצט די אַלמנה בת-ציון אַלײן איר בן-יחידל ייִדעלע װיגט זי כסדר ...און זינגט אים צו שלאָפֿן אַ לידעלע שײן : אײַ-לו-לו אונטער ייִדעלעס װיגעלע ,שטײט אַ קלאָר-װײַס ציגעלע ,דאָס ציגעלע איז געפֿאָרן האַנדלען ,דאָס װעט זײַן דײַן באַרוף ,ראָזשינקעס מיט מאַנדלען .שלאָף זשע, ייִדעלע, שלאָף :אין דעם לידל, מײַן קינד, ליגט פֿיל נביאות אַז דו װעסט אַמאָל זײַן צעזײט אױף דער װעלט אַ סוחר װעסטו זײַן פֿון אַלע תבואות ...און װעסט אין דעם אױך פֿאַרדינען פֿיל געלט: אײַ-לו-לו ,אַז דו װעסט װערן רײַך, ייִדעלע ,זאָלסט זיך דערמאָנען אין דעם לידעלע ,ראָזשינקעס מיט מאַנדלען .דאָס װעט זײַן דײַן באַרוף , ייִדעלע װעט אַלץ האַנדלען .שלאָף זשע , ייִדעלע ,שלאָף
ראָזשינקעס - изюм
מאַנדלען - миндальные орехи
אַלמנה - алмонэ - вдова
האַנדלען - торговать, иметь дело
רײַך - богат
באַרוף - призвание
דערמאָנען זיך - вспоминать
פֿאַרדינען - заработать
װיגן - качать
װיגעלע - колыбелька
ציג - коза
פֿאָרן/געפֿאָרן - ехать
נבואה - нэвуе - пророчество
נביאות - нэвиэс - тоже пророчество
תבואה - твуе - зерно, урожай
סוחר - торговец, купец
זײען - сеять
צעזײען - рассеивать

Разбирайтесь!

К сожалению, шрайбмашинку не удается улучшить: Javascript под
Netscape не поддерживает ряд нужных функций, а делать транслитор
только для MSIE я, сказать по правде, не хотел бы. Рекомендую
пользоваться Perl-скриптом Рэфойла Финкеля .


[ This message was edited by: Yoel on 2002-04-23 23:52 ]